Faiz Nedir?

Faiz ilk defa Rönesans dönemi Avrupasında kullanılmıştır. Rönesans döneminden önce, özellikle de Orta Çağ'da faiz hoş karşılanmayan bir uygulamaydı. Rönesans ile birlikte ticaretin gelişmesi sonucunda paranın değeri ve önemi artmış, buna paralel olarak da "borçlanma maliyeti" ortaya çıkmıştır. Yeni iş kurmak isteyenler veya ticaret hacmini büyütmek isteyenler belirli bir maliyet karşılığında ilk defa bu dönemde borçlanmaya başlamıştır.

Faiz oranı, verilen para üzerinden ne kadarlık faiz alınacağını ifade eden orandır. Faiz oranı genellikle aylık ve yıllık olarak kullanılır. Faiz oranı, kullanılan kredilerde ya da yatırılan mevduatlarda ana paranın üzerine ne kadar maliyet ya da kazanç olacağının hesaplanması için kullanılır.

Faiz hesaplaması her zaman oransal olarak gerçekleşir yani verilen paranın miktarı arttıkça elde edilen gelir de artar. Örneğin aylık %2 faiz oranıyla verilen 100.000TL tutarındaki bir paranın faiz geliri aylık olarak 2.000TL oluyorken aynı tutar için yıllık %20 oranındaki bir anaparanın yıl sonundaki faiz getirisi 20.000TL olur.

Faiz oranları serbest piyasa ekonomisinde serbest piyasada arz talep dengesine göre belirlenir. Piyasadaki para arzı az ama paraya olan ihtiyaç çoksa faiz oranları yükselir. Bankalar ya da finans kuruluşları yüksek faiz talebini karşılamak için daha çok mevduat toplamaya ihtiyaç duyar ve daha çok kişiden mevduat toplamak için mevduat faiz oranlarını artırır. Bu, bankaların para edinme maliyetini yükseltir ve nihayetinde verdikleri kredilerin faiz oranları da buna paralel olarak yükselir.

Bankalar, müşterilerinden topladıkları mevduatların dışında merkez bankalarından da kısa ya da orta vadeli borç alabilir. Merkez Bankasının, bankalara verdiği borçların faizlerine ise politika faizi denir. Politika faiz oranları Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının Para Politikası Kurulu tarafından belirlenir. TCMB Para Politikası Kurulu, faiz oranlarını belirlerken aşağıdaki hususları göz önünde bulundurur.

• Dolaşımdaki para miktarı
• Para arzı
• Para talebi
• Enflasyon oranı

Bankaların Merkez Bankalarından aldıkları borçlar da toplam borçlanma maliyetlerini etkilediğinden Merkez Bankası politika faiz oranı bankaların borçlanma maliyetlerini etkiler nihayetinde bu tüketici kredilerinde de belirleyici olur. Merkez Bankası politika faizinin düşük tutulması bankaların daha ucuza para bulması ve kredi talep edenlere daha düşük faiz oranıyla borçlanma imkanı sunmasını sağlarken politika faizlerinin yükselmesi ile birlikte bankaların borçlanma maliyeti artar ve bu da piyasaya faiz oranı artışı olarak piyasaya yansır.

Banka faiz oranları serbest piyasada arz talep dengesine göre belirlenir. Bankaların faiz oranlarının belirlenmesindeki en önemli faktör bankaların para bulma maliyetleridir. Bankalar müşterilerden topladıkları mevduatlar, merkez bankalarından aldıkları borçlar ve gerçekleştirdikleri diğer finansal ya da finansal olmayan faaliyetlerden para toplayarak fon oluştururur. Bankaların genel faiz oranlarının belirlenmesindeki bu faktörler paranın maliyeti olarak öne çıkar ve paranın maliyetine göre faiz oranı belirlenir.

Bankaların faiz oranları genel para edinme maliyetlerine ek olarak borcu alan kişi ya da kurumun risk durumuna göre de belirlenir. Kredi alacak kişi ya da kurumun borcunu geri ödeme riski yüksekse, bankalar riski yüksek olan kişilere daha yüksek bir faiz oranı uygular. Geri ödeme riski düşük olan kişilere uygulanacak faiz oranı da diğerlerine kıyasla düşük olur.

Bankaların tüketicilere sundukları faiz oranı üzerinden stopaj adı verilen vergi alınır. Banka tarafından genellikle brüt faiz oranı telafuz edilir ve brüt faiz getirisi stopaj dahil faiz getirisini ifade eder. Net faiz getirisi ise stopaj düşüldükten sonra mudinin net kazancını ifade eder.

Brüt faiz, stopaj ve vergiler düşülmeden elde edilen faiz tutarıdır. Bankalar genellikle vadeli mevduat hesaplarının faiz oranlarını brüt faiz oranı olarak açıklar. Açıklanan oran net getiri oranı değildir, kazanılan faiz üzerinden stopaj kesintisi yapılır. Örneğin %20 faizli bir mevduat hesabında, %20'lik faiz oranının içinde stopaj da bulunmaktadır. Brüt faiz hesaplaması aşağıdaki formüle göre yapılır.

• Brüt Faiz = (Anapara x Yıllık Faiz Oranı) / 365 x Vade (Gün)

28 Haziran tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 5752 Cumhurbaşkanlığı Kararına göre 31 Aralık 2022 tarihine kadar vadeli mevduat hesaplarında aşağıdaki stopaj oranlarları uygulanacaktır. TL vadeli mevduat hesaplarında stopaj oranları aşağıdaki gibidir:

• 6 aya kadar vadede: %5
• 6 ay - 1 yıl arası vadelerde: %3
• 1 yılın üzerindeki vadelerde: %0

Amerikan Doları (USD), Euro (EUR) ve diğer yabancı döviz cinslerinin vadeli mevduat hesaplarında uygulanan stopaj oranları aşağıdaki gibidir.

• 6 aya kadar: %20
• 6 ay - 1 Yıl arası: %20
• 1 yılın üstü: %18

Net faiz, vadeli mevduat hesabının vade sonunda mudiye getireceği net getiriyi ifade eder. Net faiz ya da net getiri, faiz oranından stopajın çıkartılmasıyla bulunur. Net faiz hesaplaması aşağıdaki formüle göre yapılır.

• Net Faiz = (Anapara x (faiz oranı) / 365 x Vade (Gün) x (1 - Stopaj Oranı)

100.000TL'lik bir tutarın 32 günlük vade ile %20 faiz oranı ile açılan bir vadeli mevduat hesabının net getirisi aşağıdaki şekilde hesaplanır.

• 100.000 TL X 0,20 / 365 * 32 = 1.753 TL brüt faiz bulunur.

6 aya kadar vadelerde stopaj oranı faizin %5'i kadar olduğundan

• 1.753 x (1 - 0,05) = 1.753 x 0,95 = 1.666 TL Net getiri elde edilir.

100.000TL'lik bir tutarın %20 faiz oranı ile 32 günlük vade sonunda tüketicinin elinde toplam 101.666TL olur.

Faiz türleri ilk olarak reel ve nominal faiz olarak ikiye ayrılmalıdır. Nominal faiz, bankaların ya da borç verenlerin direkt olarak belirlediği faiz oranıdır. Reel faiz ise enflasyonu da hesaba katarak paranın gerçek getirisini gösteren faiz oranıdır. Örneğin yıllık %10 enflasyonun olduğu bir ülkede %20 nominal faiz veren bir bankadan elde edilecek gerçek getiri %10'dur. Piyasada uygulanan faiz türleri aşağıda sıralanmıştır.

• Basit Faiz
• Bileşik Faiz
• Birikmiş Faiz
• Akdi Faiz
• Temerrüt Faizi
• Kanuni (Yasal) Faiz
• Reel Faiz
• Nominal Faiz

Basit faiz, anaparanın yüzdesi ile vade kullanılarak hesaplanan ve faizin sadece bir defa hesaba dahil edildiği faiz türüdür. Basit faizde faiz tutarı vade sonunda anaparaya yansıtılır. Basit faiz hesaplama formülü aşağıdaki gibidir.

• Basit Faiz = Anapara X Faiz Oranı x Vade / 100

%5 faiz ve 1 yıl vade ile alınan 1.000TL kredinin basit faizle hesaplaması aşağıdaki gibi yapılır.

(1.000 x 0,05 x 1) / 100 = 50

Bu şekilde 1.000TL'nin %5 basit faiz ve 1 yıl vade ile toplam faiz tutarı 50TL olur.

Birikmiş faiz, tahakkuk etmiş ama henüz tahsil edilmemiş faizdir. Birikmiş faiz vadesi gelmeden ödenmeyecek ama tahakkuk etmiş faiz tutarını ifade eder. Örneğin 30 günlük vadeli bir işlemde ilk 20 gün kazanılan faiz tutarı birikmiş faizdir ancak bu tutar 30. günün sonunda alınır.

Akdi faiz, sözleşmelerle ya da bonolarda belirlenen oran ve koşullarda tahaukkuk edecek faiz oranıdır. Kredi kartı gibi tüketici ürünlerinde uygulanacak akdi faiz oranları Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından belirlenirken ikili anlaşmalarda taraflar arasında farklı akdi faiz oran ve koşulları belirlenebilir.

Temerrüt faizi, bir borcun vadesinde ödenmemesinin ardından uygulanan faizdir. Ticari işlemlerde temerrüt faizi ile ilgili düzenleme Türk Ticaret Kanunu, 3095 sayılı Kanuni Faiz ve Temerrüt Faizine İlişkin Kanun ile yapılmıştır. Kredi kartı, tüketici kredileri gibi krediler için temerrüt faizi ilgili mevzuat çerçevesinde belirlenir.

Ödemelerin gecikmesi durumunda önceden belirlenmiş bir faiz oranı yoksa Borçlar Kanunu ve Türk Ticaret Kanununda belirlenen usüller çerçevesinde uygulanacak faiz oranıdır.

Reel faiz, enflasyon oranından arındırılmış faizdir. Reel faiz, paranın gerçek getirisi olarak kabul edilir. Örneğin enflasyonun yıllık %20 olduğu bir ekonomide %40'lık bir faizin reel faiz karşılığı %20'dir.

Nominal faiz, anapara üzerine eklenecek faiz oranını belirleyen faiz türüdür.

Faizin teorik hesaplamasının dışında tüketicilerin mevduatlarını değerlendirme ya da borçlanma durumlarında piyasada çeşitli faiz enstrümanları bulunmaktadır. Çeşitli kurumlar tarafından uygulanan piyasa faiz çeşitleri aşağıdaki gibidir.

• Politika Faizi
• Mevduat Faizi
• Kredi Faizi
• Tahvil Faizi

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Para Politikası Kurulu (PPK) tarafından belirlenen bir haftalık repo işlemlerinde kullanılan belirleyici faiz oranıdır. Politika faizi, bankaların kısa dönemli borçlanması için kullanılan bir enstrümandır. TCMB bu şekilde piyasa faizleri üzerinde belirleyici etkiye sahip olur. Daha düşük politika faizi bankaların daha ucuz likidite sağlaması anlamına gelir ve böylece borçlanma maliyetleri düşerek piyasaya daha düşük faiz oranıyla kredi verilebilir. Politika faizinin yükselmesi durumunda ise bankaların para edinme maliyetleri yükselir, bu da tüketicilere verilecek kredi faiz oranlarını yükseltir ve piyasada kredi hacmi daralır.

Sermaye piyasalarının kapanmasından sonra bankaların işlemleri devam edebilir. Bu durumda işlemler Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) gecelik fonlama enstrümanları kullanılır. Bankalar TCMB'den gecelik olarak borç alabilir ya da TCMB'ye para yatırabilir. TMCB'den alınan borçlar ve TCMB'ye verilen borçların gecelik faiz oranları farklıdır ve bu iki oran arasındaki farka faiz koridoru adı verilir.

Bir işlem gününde bankaların dengeleme işlemleri saat 16:00'ya kadar tamamlanmazsa ödeme dengesizliğinin önüne geçmek için TCMB tarafından bankalara borçlanma imkanı sunulur. Bankaların bu tür borçlanmaları geç likidite penceresi kapsamında olur. Geç likidite penceresi faiz oranları TCMB tarafından belirlenir.

Mevduat faizleri, bankalar tarafından müşterilerden topladıkları paralara ödeyecekleri faizdir. Mevduat faizlerinde en belirleyici unsur arz talep dengesi ile piyasa faiz oranlarıdır. Ek likidite gereksinimi duyan bankalar diğer bankalara kıyasla daha yüksek mevduat faizi belirleyerek daha çok para toplamayı hedefleyebilir. Mevduat faizleri genel piyasa koşullarına göre seyretse de bankalar arasında farklı mevduat faiz oranlarının olma sebebi bankaların verdikleri krediler ile topladıkları mevduatlar arasındaki değişiklik olarak özetlenebilir.

Kredi faizi, bankaların kişi veya kurumlara verdikleri borçların faiz oranıdır. Kredi faizleri genellikle piyasa faizlerine paralel gitse de belirleyici unsur arz talep dengesi olur. Elinde yüksek miktarda likit olan bankalar daha düşük oranlı kredi faizi verebilirken likiditesi düşük olan bankaların faiz oranları daha yüksek olabilir. Kredi faizi belirlenirken krediyi kullanacak kişinin risk durumu da önemli bir faktördür.

Tahvil ve bonolar, devlet veya özel kurumlar tarafından çıkartılabilir. Tahvil ve bono enstrümanlarıyla devlet veya kurumlar ihtiyaç duydukları finansmanı piyasadan sağlayabilir. Tahvil ve bonolar, TL cinsinden olabildiği gibi Eurobond olarak yabancı para cinsinden de olabilir. Tahvil ve bonolar genellikle uzun vadeli olur ve faiz olarak kupon ödemesi yapılır. Kupon ödemeleri dönemlerinde belirlenmiş faiz oranı ödenirken vade sonunda anapara direkt olarak geri ödenir. Kupon ödemelerinin faiz oranları sabit ya da önceden belirlenmiş koşullara göre değişken olabilir.

Faiz oranları belirli bir otorite tarafından sabitlenmediği sürece son derece değişkendir. Farklı faiz türlerinin oranları, kendi aralarında değişiklik gösterebileceği gibi aynı faiz türleri de bankadan bankaya değişiklik gösterebilir. Faiz oranları arz talep dengesi ile serbest piyasada belirlendiğinden değişkenlik ortaya çıkarken merkez bankası politika faizi kararlarına ya da farklı otoritelerin kararlarına göre belirli sınırlar içinde de değişkenlik gösterebilir.

Faiz oranlarının yükselmesi sonucunda paraya erişim zorlaşır, yatırımlar ve piyasadaki para arzı azalır. Faiz oranlarının yükselmesinin işsizlik, ekonomide yavaşlama gibi olumsuz sonuçları olurken, paranın azalması ürün ve hizmetlere olan talebin de azalmasına neden olur ve bunun sonucunda fiyatlar düşer. Fiyatların düşmesi ise enflasyonun düşmesini sağlar. Yatırımcılar veya sermaye sahipleri, paralarını yatırımda kullanmak ya da harcamak yerine yüksek faizden yararlanmak için bankalara yatırır ve böylece tasarruf artar.

Faiz oranlarının düşmesi ile piyasada para arzı artar, çok daha fazla kişi kredi kullanmaya başlar, sermaye sahipleri faizlerin düşük olmasından dolayı yatırımlarını reel sektöre kaydırır. Tüm bunlarla birlikte piyasada bir talep artışı olur ve bu ekonominin canlanmasını, işsizliğin azalmasını ve reel sektör yatırımlarının artmasını sağlar.

Faiz ile enflasyon arasında bilimsel ters orantılı bir ilişki bulunur. Faizlerin azalmasıyla birlikte piyasadaki para arzı artar, daha çok kişi kredi kullanır, ürün ve hizmetlere olan talep artar. Ürün ve hizmetlere olan talebin artması, talebi yükselen ürünlerin fiyatlarının yükselmesiyle sonuçlanır ve devamında enflasyon artar.

Faizlerin yükselmesi daha az kişinin kredi kullanmasına ve piyasadaki para arzının azalmasına sebep olurken, ürün ve hizmetlere olan talep düşer. Talebin azalmasının sonucu olarak fiyatlar ve enflasyon düşer. Faizlerin yükselmesine paralel olarak sermaye sahipleri yatırım yapmak ya da harcama yapmak yerine yüksek faizden yararlanmak için tasarrufa yönelir.