Döviz Nedir?

Nominal kur, yabancı bir ülkeye ait herhangi bir para biriminin, ulusal para birimi karşısındaki değerini ifade eder. Döviz alışverişlerinde kullanılan değer, nominal kur değeridir. 1 birim döviz cinsi almak için ödenmesi gereken Türk lirası tutarı nominal kur değeridir. Piyasadaki döviz endeksleri genellikle nominal kur değerini gösterir. Nominal kur, direkt olarak döviz alım satımında kullanılır.

Reel kur, nominal kurun enflasyon oranlarına göre hesaplanmasıyla bulunur. Enflasyon ayarlı nominal kur olarak da ifade edilebilen reel kur, bir ülkedeki satın alma gücünü ve gerçek maliyetleri gösterir. Reel efektif kur endeksi Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından en çok ticaret yapılan ülkelerin para birimlerinden oluşturulan sepetin, enflasyon ayarlı olarak Türk lirasına göre değer değişikliğini gösterir. Reel döviz kuru yükseldikçe genellikle o ülkedeki üretim maliyetleri diğer ülkelere kıyasla düşer. Üretim maliyetlerinin düşmesinin sonucunda ihracatta artış olur. Reel döviz kurunun düşmesi durumunda ise yabancı ülkelerde üretilen malların gerçek fiyatı düşer ve bunun sonucunda ithalatta yükseliş olur.

Çapraz kur, bir ülkede yabancı iki para biriminin birbiri karşısındaki değeridir. Döviz işlemlerinde genellikle Amerikan doları kullanıldığından, Amerikan doları dışındaki iki döviz cinsinin karşılıklı değeri Amerikan doları üzerinden hesaplanır. Her iki döviz cinsinin Amerikan doları üzerinden değeri bulunduktan sonra, bu döviz cinslerinin Amerikan doları karşılığının birbirine oranına çapraz kur denir.

Herhangi bir döviz çeşidine yatırım yapmak isteyen kişiler, yalnızca ulusal gelişmeleri değil aynı zamanda söz konusu para biriminin bağlı olduğu ülkenin genel ekonomik ve politik gelişmelerini de yakından takip etmelidir. İlgili döviz türüne yönelik genel bir talep olması ve döviz türünün çıkış ivmesine sahip olması, yatırım yaparken dikkat edilmesi gereken hususlar arasındadır. Devletlerin politik ilişkileri, savaşlar ve ekonomideki dalgalanmalar döviz kuru üzerinde etkilidir.

Uluslararası ticareti mümkün hale getirmek için ülkelerin para birimlerinin birbirlerine karşı değişimlerinin belirlenmesi gerekir. Ülkelerin para birimlerinin diğer ülke para birimlerine değişiminin nasıl yapıldığına, fiyatlandırmanın nasıl ortaya çıktığına döviz kuru sistemi (kur rejimi) adı verilir. Tarihi ve güncel olarak en çok kullanılan döviz kuru sistemleri (kur rejimleri) aşağıda listelenmiştir.

• Sabit Kur Sistemi (Rejimi)
• Para Kurulu Sistemi (Rejimi)
• Kontrollü Kur Sistemi (Rejimi)
• Serbest (Dalgalı) Kur Sistemi (Rejimi)

Sabit kur sistemi, bir ülkenin para biriminin bir diğer para birimine eşitlenmesi ile uygulanan kur sistemidir. Sabit kur sisteminin uygulandığı ülkelerin yerel para birimi bir ülkenin para birimine, çeşitli ülkelerin para birimlerinden oluşan sepete ya da altın fiyatlarına eşitlenebilir. Bu eşitleme yapıldıktan sonra para otoritesinin (genellikle ilgili ülkenin merkez bankası) ikinci bir kararına kadar döviz kurları sabit kalır. Bir diğer sabit kur sistemi, peg adı verilen ve bir para birimine ya da bir sepete endeksli olarak değişen kur rejimidir.

Sabit kur sistemi uygulamasının tarihteki en dikkat çekici ve kapsamlı uygulaması Avrupa Birliği ortak para birimi euroya geçen ülkelerde, geçiş sırasında geçici olarak uygulanmıştır. Euroya geçiş sırasında, geçici olarak euro Bölgesi'nde bulunan ülkelerin para birimleri sabitlenmiş ve devamında bu ülkelerin para birimi, bir para birimi birliği olan euroya geçmiştir.

Sabit kur sistemi (peg sistemi dahil) uygulanan bazı ülkelerin listesi aşağıdaki gibidir.

• Aruba
• Bahamalar
• Bahreyn
• Barbados
• Bosna Hersek
• Butan
• Brunei
• Bulgaristan
• Cibuti
• Danimarka
• Eritre
• Irak
• Ürdün
• Lübnan
• Namibya
• Nepal
• Umman
• Katar
• Suudi Arabistan
• Türkmenistan
• Birleşik Arap Emirlikleri

Para kurulu kur sisteminde, döviz kurlarını ve para arzını belirleme yetkisi bir para kurulu otoritesindedir. Para kurulu kur rejiminde olan ülkenin para biriminin, yabancı para birimlerine karşı değeri, bu para kurulu tarafından belirlenir. Sabit kur rejimi içinde de değerlendirilen para kurulu kur sisteminde, yerli paranın basılması da ülkeye giren veya ülkenin rezervlerinde bulunan dövize göre yapılır.

Kontrollü kur sistemi, Merkez Bankası tarafından döviz kuru üzerindeki dalgalanmalara müdahale edildiği döviz kuru sistemidir. Denetimli kur sisteminde Merkez Bankaları sıklıkla veya ihtiyaç duyduğu durumlarda para basmak, faiz oranlarını değiştirmek ya da rezerv satışı gerçekleştirmek gibi çeşitli müdahaleler ile döviz kurunu baskılar.

Dalgalı kur sistemi (serbest kur rejimi), döviz kurlarının serbest piyasada arz-talep dengesine göre belirlendiği kur sistemidir. Dalgalı kur sistemi uygulanan ülkelerde Merkez Bankaları ya da para otoriteleri, döviz kurlarına müdahele etmez, döviz kurları tamamen serbest piyasada belirlenir. Bu kur rejiminin uygulandığı ülkelerde merkez bankası para politikaları, döviz kurları dikkate alınmaksızın makroekonomik gereksinimler çerçevesinde belirlenir. Bu durumda döviz kurları serbestçe hareket eder. Ülkenin para biriminde diğer döviz cinslerine karşı hızlı değer kayıpları ya da değer artışları dahi olabilir. Ekonomik olarak gelişmiş ülkelerin tamamına yakınında dalgalı kur rejimi uygulanır.

Döviz kurunun değişmesi üzerinde etkili olan faktörler, bir ülkede uygulanan kur rejimine göre değişiklik gösterir. En çok uygulanan dalgalı kur rejiminde döviz kurunun değişmesinde etkili olan faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir.

• Dövize olan talep: Dövize olan talebin artması durumunda yerli para birimi diğer tüm döviz cinslerine göre değer kaybeder.
• Döviz biriminin bağlı olduğu merkez bankasının faiz politikası: Bazı döviz kurlarına olan talep, ilgili döviz kurunu yöneten merkez bankasının faiz politikalarına göre değişiklik gösterir. Bir ülkenin merkez bankasının faiz oranlarını artırması durumunda o para birimine olan talep artarken, yerel para biriminde bu nedenle değer kaybı yaşanır.
• Ulusal merkez bankasının faiz politikası: Yerel merkez bankasının faiz politikaları döviz kurlarında belirleyicidir. Bir merkez bankasının faiz oranını düşürmesi, sermaye sahiplerinin farklı para birimlerine veya farklı yatırım enstrümanlarına yönelmesine, bunun sonucunda da o para biriminin değer kaybetmesine neden olur. Böylelikle merkez bankası para politikaları döviz kurları üzerinde etkili olur. Özellikle yüksek enflasyonun görüldüğü ülkelerin merkez bankalarının faiz oranlarını reel faiz getirisi sağlamayacak seviyede tutması, döviz kurunda ciddi bir yükselişe sebep olur.
• Enflasyon ve Deflasyon: Ülkeler arasındaki enflasyon farkları döviz kurları üzerinde etkilidir. Bir ülkenin ekonomisindeki enflasyon diğer ülkedeki enflasyondan yüksekse döviz kurları yükselir. Aynı durumun tersi deflasyon durumunda gerçekleşir.
• Makroekonomik koşullar: Bir ülkenin makroekonomik koşulları, o ülkedeki döviz kurunun üzerinde önemli etkiye sahiptir. Özellikle bir ülkeye olan güven, yatırımcıların ve sermaye sahiplerinin o ülkenin para birimine yönelmelerini sağlar. Güven duyulan para birimine olan talep artınca, o para birimi de değer kazanır. Bu da döviz kurunda belirleyici etkiye sahiptir.

Dalgalı (serbest) kur rejimi uygulanan ülkelerde enflasyon, döviz kurunu doğrudan değil dolaylı olarak etkileyebilir. Enflasyonun etkisi anında döviz kurlarına yansımaz. İki para birimi arasındaki enflasyon farkı, zaman içinde döviz kurlarına yansır. Enflasyona bağlı olarak değişen ekonomik durum, alım gücünün azalması ve yatırımlardaki dengesizlik gibi faktörler, ülkedeki makroekonomik koşulları olumsuz etkiler. Buna bağlı olarak döviz kuru da yükselir. Direkt veya dolaylı olarak enflasyonun döviz kurları üzerinde etkisi bulunur.