Merkez Bankası Nedir? Ne Zaman Kuruldu?

Merkez bankalarının kurulumu 17. yüzyıla dayanır. 17. yüzyılda paranın karşılığı altın veya gümüş madenleriydi. 500 yıldır madene karşılık gelen banknotlar hem Asya hem de Avrupa ülkelerinde kabul edilirdi. Orta çağ Avrupa Tapınak Şövalyeleri, merkez bankalarına ait ilk örneklerin oluşmasını sağladı.

Dünya’nın en eski ve ilk bankası Hollandalı iş insanlarının ön ayak olması ile kurulan İsveç Ulusal Bankası’dır. Hemen ardından savaş ödemelerinin yapılması adına İngiltere Bankası kuruldu. Bilinen diğer eski merkez bankaları ise Bulgar Ulusal Bankası ve FED’dir. Çin Halk Bankası ise 1979 yılında bankanın genel işlev ve hacmini arttırarak merkez bankası konumuna gelmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası 30 Haziran 1930’da kurulmuş, 1931 yılında faaliyete geçmiştir.

Merkez bankaları tamamen devlete ait kuruluşlar değildir. Banka hisselerinin çoğunluğu ait olduğu ülkenin devletine aittir. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının %55,12 oranlık hissesi devlete aittir. Bu hissenin %51’in altına düşmesi mümkün değildir.

2022 yıl sonu itibarıyla, Merkez Bankası sermayesinin yüzde 55,12'si (A) sınıfı (Hazineye ait) yüzde 23,25'i (B) sınıfı (Türkiye'de faaliyette bulunan milli bankalara ait), yüzde 2,51'i (C) sınıfı (15.000 hisseyi geçmeyecek şekilde milli bankalar dışında kalan bankalara ait), yüzde 19,12'si ise (D) sınıfı (Türk ticaret müesseseleri ve Türk vatandaşlığını haiz tüzel ve gerçek kişilere ait) hisselerden oluşmaktadır.

B Sınıfı hissedarları şu şekilde sıralanabilir.

• Ziraat Bankası
• İş Bankası
• Garanti Bankası
• Halk Bankası
• Yapı Kredi
• TEB
• Akbank

Merkez bankaları, ait olduğu devletin para ve kredi politikalarını yöneten ve devlete ait tüm iktisadi ve mali işlemleri yapan yasal olarak bağımsız ekonomik kurumlardır. Kağıt para (banknot) basma yetkileri vardır. Merkez bankaları, para basma yetkisi üzerine bağımsız olarak ülkenin para politikasını belirler ve yürürlüğe geçirir. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı olan Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü’nün bastığı paraların tedavül edilmesini sağlar.

Merkez bankalarına ait idari şube, ait olduğu devletin başkentinde bulunur. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası idari şubesi Ankara’dadır. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın yurt içi şubeleri 21 tanedir.

TCMB şubesi bulunan iller şunlardır.

• Adana
• Ankara
• Antalya
• Bursa
• Denizli
• Diyarbakır
• Edirne
• Erzurum
• Eskişehir
• Gaziantep
• İskenderun
• İstanbul
• İzmir
• Kayseri
• Kocaeli
• Konya
• Malatya
• Mersin
• Samsun
• Trabzon
• Van

TCMB, öncelikli olarak “ekonomik kalkınmayı sağlamak” amacıyla kurulmuştur. Tarih boyunca bankanın amaçları ve görevleri güncellenmiş ve 1983 yılında bankanın amaçlarına “fiyat istikrarını sağlamak” ibaresi eklenmiştir. Bu amacı gerçekleştirmek amacıyla para politikası araçlarını kullanma yetkisi vardır. Banka, aynı zamanda ihtiyaç gördüğü bilgileri toplama ve bankaları denetleme hakkına sahiptir.

Tüm merkez bankalarının amaçları şu şekilde sıralanabilir.

• Fiyatta istikrar
• Döviz piyasasında istikrar
• Para piyasasında istikrar
• Ekonomik büyüme
• Tam istihdam

Merkez bankalarının işlevleri her banka için geçerli değildir. Bir ülkedeki merkez bankası bağımsız değilse bazı işlevleri yerine getiremeyebilir.

Genel anlamıyla merkez bankalarının işlevleri şunlardır.

• Para politikasını uygulama
• Para arzının kontrolü
• Son kredi mercii olma
• Döviz ve altın rezervlerini yönetme
• Bankacılık sektörünün kontrolü ve denetimi
• Resmi faiz oranını etkili kılmak

Merkez bankasının en eski oluşumu Avrupa’ya dayanır. Günümüz anlamına en yakın kuruluş, Ortaçağ Avrupa Tapınak Şövalyeleri ile gerçekleşmiştir. Aynı tarihte Çin, Kubilay Han ile kağıt para varlığını kabul etti. Resmi olarak kurulan ilk merkez bankası ise 1668 yılında İsveç’te kurulan İsveç Ulusal Bankasıdır.

Merkez bankalarının başlıca görevi fiyat istikrarıdır. Bankanın söz konusu görevin yanı sıra ülke içindeki paranın artması gerekiyorsa para basma görevi vardır. Para basımının kararını verir ve bu kararı yürürlüğe sokar.

Merkez bankaları devlet adına ödeme ve devlete gelen ödemeleri de tahsis eder. Devletin ‘veznedarlık’ görevini yapar.

Para politikalarını uygularken aynı zamanda talebin de kontrolü merkez bankasının sorumluluğundadır. Faiz oranlarını da takip eder. Banka sektörüne ait tüm düzenleme ve denetim merkez bankasına aittir. Kredi kurumu olması ile de bankaların kredi görevlerini de sürdürür.

Tüm faiz ve rezerv oranlarının kontrolü ve takibi merkez bankası sorumluluğu altındadır.

Merkez bankaları, ekonomi politikaları gereğince toplum refahını sağlar. Toplum refahının sağlanması fiyat istikrarının sürdürülmesi ile sağlanır. Bu sebeple merkez bankaları bağımsız olmalıdır.

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 25 Nisan 2001 yılındaki kanun değişikliği neticesinde tam bağımsız olmuştur.

Merkez bankaları ait oldukları ülkelerin finans piyasası için oldukça önemlidir. Para piyasasına giren her ülkenin merkez bankası, ülke kurulumundan itibaren faaliyet gösterir.

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, 1930’lu yıllarda kurulsa da resmi olarak 1931 yılında faaliyete geçmiştir. Merkez Bankası, İngiltere sermayeli Ottoman Bankası aracılığı ile kuruldu. Cumhuriyetin ilanından sonra adı Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası oldu.

Merkez bankaları, ait oldukları ülkelerin her şehrinde olabilir. İdari binaları ise başkentlerinde bulunur. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın 21 ilde şubesi bulunur. İdari merkezi başkent Ankara’dadır. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası binası ise İstanbul’da yer alır.

Merkez bankalarının uluslararası temsilcileri de bulunur. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın New York, Londra, Frankfurt, Tokyo, Doha, Pekin ve Washington olmak üzere yedi adet elçiliği bulunmaktadır.

Merkez bankaları para politikalarını yönetmek amacıyla çeşitli araçlardan faydalanır. Para talebi ile ilgili değişiklik yapmak istediğinde enflasyon veya deflasyonun yaşanmasını önler. Para talebinin kontrolü ile ekonominin durgunluk diğer adıyla yavaşlama döneminden çıkarılmasını sağlar.

Faiz oranlarının takibi sürecinde gerektiği takdirde genişletici ya da daraltıcı yöntemler uygulayabilir. Genişletici para politikasını uyguladığı takdirde ekonomi canlanır ve faiz oranları düşer. Daraltıcı yöntemler uygulanırsa faiz oranları yükselir ve ekonomi yavaşlar. Bu dengenin sağlanması merkez bankasının işidir.

Bankaların merkez bankasına yönelik kredi başvurularını düzenler. Bu düzenlemeler ile yerel bankaların faiz oranlarını da hesaplar. Bu orana reeskont adı verilir. Ekonomik duruma göre bu oranların düzenlenmesi sağlanır.

Merkez bankası, kendi bünyesinde karşılık ayırmak zorundadır. Bu karşılık üzerinden düzenleyici işlemler yapabilir. Devletin kasası konumundadır. Tüm yetkileri doğrultusunda ekonomik düzenin kurulmasını sağlar.

Merkez bankalarının hepsinde denetim, iç denetim ve dış denetim olmak üzere iki ayrı koldan yapılır.

İç denetim, Genel Kurul’un Banka Meclisi’nin vermiş olduğu raporların tümünü inceler ve karar verir. Bu raporların hazırlanmasını ise Denetleme Kurulu üstlenir. Denetleme Kurulu her yıl bu raporları Genel Kurul’a yönlendirir ve bir kopyasını Cumhurbaşkanına verir.

Dış denetim, yılda iki defa olmak üzere Cumhurbaşkanının denetleme yetkisi bulunur. Denetim sonucunda alınan raporlar, TBMM’nin Plan ve Bütçe Komisyonları tarafından değerlendirilir.

Merkez bankaları diğer bankalardan farklı olarak son kredi merciidir. Alınan kararlar ülkede yaşayan her vatandaşın günlük yaşantısını etkiler. Faiz oranlarına yönelik politikalar oynar ve ekonomik hayatı düzenler.

Merkez bankaları diğer bir fark olarak devletin kasası niteliğindedir. Yapılan tüm ödeme ve tahsisler merkez bankaları tarafından sorumludur.

Merkez bankaları, diğer bankalara verdiği borcun faizi ile kar oranı elde eder. Yerel bankalar sıklıkla merkez bankalarından borç alırlar. Alınan borç üzerine faiz uygulanır ve bu faiz üzerinden para geliri elde edilir.

Elde edilen kar oranının küçük bir kısmı hisse sahiplerine dağıtılır. Asıl kısmı ise hazineye devredilir. Maden ve döviz rezervlerinden gelen kar artışları ayrı bir hesapta incelenir.