Banknot Nedir? Ne Demektir?

Ekonomik anlamda banknot, Altın paranın standart olduğu dönemlerde banka tarafından ihraç edilen ve ihtiyaç dahilinde banka tarafından altına çevrilebilen kağıt veya sertifikadır. 19. Yüzyıldan sonra Batı Avrupa’da bankaya olan güvenin artması ile birlikte ödemeler altın yerine banknotlar ile yapıldı. Sağlamış olduğu kolaylıklar neticesinde bu durum yaygınlık kazandı.

İlk dönemlerde banknotların 100 altın karşılığı bulundurması, tüm banka sistemlerini Tam Karşılık Sistemi’nden Kısmi Karşılık Sistemi’ne geçmesine neden oldu. Söz konusu sistem ile bankalar belli bir altın karşılığında daha fazla banknot ihraç etti. Zaman içerisinde altına dönüştürme zorunluluğu kalktı ve kağıt para sistemine geçildi.

Kağıt para itibari para olup banknot gibi altına dönüşme zorunluluğu yoktur. Bu yönüyle banknotlardan farklılık gösterir. Ticaret ve tüm maliyet içerek işlemlerin yaygınlaşması ile madeni para ihtiyacı arttı. İhtiyaçlar artsa dahi büyük miktarlar karşısında kullanışsız kaldı. Bu durum üzerine ödeme kolaylığı ve gelişim imkanı sağlayan kağıt para birimi hazırlandı.

Kağıt para, devlet tarafından bastırılan ülke içinde veya uluslararası kullanılabilen metal ya da kağıt ödeme biçimidir. Kağıt paraların ham maddesi pamuktur. Kağıt para yapmak üzere yetiştirilen bu pamuklar çok ince bir yüzey haline getirilir. Çeşitli ülkelerde pamuk içerisine keten gibi bazı tekstil lifleri karıştırılabilir. Tarihte ilk para demir ve gümüş gibi çeşitli madenlerin alaşımı sonucunda elde edildi.

Kağıt paranın ilk bulunuşu kayıtlara göre milattan öncesine dayanır. M.Ö. 118 yıllarında Çinliler deri para kullandı. İlk kağıt paranın basılması M.S. 806 yılında yine Çinliler tarafından olmuştur. Kağıt paranın Batı’ya gelişi ise 1690’lı yıllarda Amerika’nın basması ve 1694 yılında İngiltere’de kuyumcular tarafından kullanılması ile mümkün oldu. Kağıt paranın Anadolu topraklarına girişi ise Osmanlı Devleti’nin Tanzimat Fermanı’nı yayınlamasının hemen ardından gerçekleşmiştir.

Tarihsel süreçte ilk kağıt parayı M.S. 806 yılında Çinliler kullandı. Batı’nın kağıt parayı kullanması 17. yüzyılda oldu. Günümüzde kullanımda olan kağıt paranın basımı 1600 yıllarına dayanır. Tanzimat Fermanı ile Osmanlı’da kullanılmaya başlanan banknot, ‘Kaime’ adıyla piyasaya sürüldü. Birinci Dünya Svaşı ile beraber Osmanlı’daki finansal yetersizlik dolasıyla ‘Kaime’ yerini ‘Evrak-ı Nakdiye’ye bıraktı.

1927’ye kadar yürürlükte kalan ‘Evrak-ı Nakdiye’ 30 Aralık 1925 tarihli kanun esasında ‘Birinci Emisyon Grubu Banknotlar’ çıktı. 4 Eylül 1928 tarihinde değerlerini yitirdi.

Merkez Bankası’nın kurulması sonucunda ‘İkinci Emisyon Grubu Banknotlar’ devreye girdi. İsmet İnönü devrinden 2002 yılına kadar çeşitli banknotlar çıkarıldı.

E7 gruplu banknotlar 2006 yılında tarihten kaldırıldı ve 2016’da da değerini yitirdi. 6 sıfırın atılması kapsamında E8 gruplu paralar kullanıma başladı. 1 Ocak 2009 yılı itibariyle de 2023 yılında da kullanılan E9 gruplu para banknotları yürürlüğe girdi.

Türk Lirası’nın 1 Ocak 2009’dan itibaren E9 gruplu para banknotları esasında 6 adet banknotu bulunmaktadır. TL banknot listesi şu şekildedir:

• 5 TL
• 10 TL
• 20 TL
• 50 TL
• 100 TL
• 200 TL

Savaşlar sonrası Amerika ve İngiltere birleşerek Amerika üzerinden dolar basılmaya başladı. Ticari gelişmeler nedeniyle en çok ABD menşeili ürünlerin ve paraların tercih edildiği görüldü. Dünya’da 20’nin üzerinde dolar banknot çeşidi bulunmaktadır. Dolar banknot çeşitleri şöyle sıralanır:

• Amerikan doları
• Avustralya doları
• Bahama doları
• Barbados doları
• Bermuda doları
• Belize doları
• Brunei doları
• Cayman Adaları doları
• Doğu Karayip doları
• Fiji doları
• Guyana doları
• Hong Kong doları
• Namibya doları
• Kanada doları
• Liberya doları
• Jamaika doları
• Singapur doları
• Solomon Adaları doları
• Surinam doları
• Trinidad Tobago doları
• Yeni Zelanda doları
• Yeni Tayvan doları

Dünya üzerinde basılmış en büyük dolar banknotu 1 milyon dolar banknotu olarak kaydedildi. 2015 yılında Manisa Saruhan’da bulundu ve savcılık tarafından Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasına aktarıldı. 1 Milyon dolarlık banknotlar oldukça nadir bulunur.

1 Ocak 2009 yılında kabul edilen E9 gruplu para banknotları esasında 2023 yılı itibariyle Türkiye’nin en büyük parası 200TL olarak kabul edilir.

Yeni banknotların basılması başlıca sebeplere dayanır. Yeni bir devlet veya ülke ilan etme söz konusu olduğunda yeni banknotlar basılır. Diğer bir sebep ise enflasyon oranına bağlı olarak ülkede bulunan paranın değer kaybetmesi ile beraber yeni para banknotlarına ihtiyaç duyulmasıdır.

6. yüzyıldan itibaren Lidyalılar tarafından basılan para, bağımsızlık göstergesi olmuştur. Ulus devletleri kapsamında bağımsızlığını ilan her devletin kendine ait banknotları bulunmaktadır. Banknot basma yetkisi Türkiye’de TBMM tarafından süresiz ve tek elden olmak üzere Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’na verilmiştir.

Merkez Bankası, dolaşıma çıkacak banknotların miktarını belirleyerek basımını ve dağıtımını gerçekleştirir.